ТҮЙЕ ШЕШЕГІ: ҚЫСҚАША ҒЫЛЫМИ ШОЛУ

ветеринария мен ауыл шаруашылығының маңызды мәселелерінің бірі – мал санын сақтау және көбейту болып табылады. Кеңестік Одақ кезінде түйе шаруашылығы Қазақстанның батыс өңірлерінде ғана дамыса, тәуелсіздік алғаннан кейінгі жылдары елдің оңтүстік және оңтүстік-шығыс өңірлерінде қарқынды даму үстінде. Бірақ соңғы жылдары түйе шешегінің тіркелуі ветеринарияда жаңа проблемаға айналып, түйе шаруашылығының дамуына біраз кедергілер туындатып отыр. Оған дәлел 2019 жылы Маңғыстау өңірінде түйе шешегінің тұтануы мал өнімділігінің төмендеуіне және мал басының азаюына әкелді.

Түйелер үшін аса қауіпті саналатын бұл жұқпалы ауру туралы кеңінен білу мақсатында отандық және шетелдік ғалымдардың еңбектерін іздестіру жұмыстары жүргізілді. Іздеу жұмыстары интернет ресурстарынан ағылшын және орыс тілдеріндегі кілт сөздерді қолдану арқылы орындалды. Іздеу нәтижесінде 48 ғылыми еңбекке талдау жасалса, оның ішінде ағылшын тілінде жарық көрген шетелдік мақалалар саны 44, орыс тіліндегі еңбектер саны 2, отандық ғалымдардың 2 ғылыми зерттеу жұмыстары қарастырылды. Осы ғылыми шолу мақаласында түйе шешегі туралы жалпы сипаттама, таралуы, эпизоотологиясы, балау және алдын-алу жайлы ғылыми әдебиеттерге шолу жасалды. Мақалада осы көрсетілген бөлімдер бойынша барлық мағлұматтар жинақталып, әрі ықшамдалып мемлекеттік тілде реферат түрінде берілді.

1. Moss B. Poxviridae: the viruses and their replication. In: Knipe D.M., Howley P.M., editors. Fields virology. 5. Philadelphia: Lippincot Williams & Wilkins. – 2007. – Р. 2905-2945.

2. Duraffour S, Meyer H, Andrei G, Snoeck R. Camelpox virus. Antivir Res. – 2011. – Р.167-186. doi: 10.1016/j.antiviral.2011.09.003.

3. Elliot H, Tuppurainen E. Camelpox. Manual of diagnostic tests and vaccines for terrestrial animals. – Vol. 2. Chap. 2.9.2. – 2008. – Р. 177-184.

4. Fenner F., Wittek R., Dumbell K.R. The orthopox viruses. New York: Academic Press Inc. – 1989.

5. Afonso C.L., Tulman E.R., Lu Z., Zsak L., Sandybaev N.T., Kerembekova U.Z., Zaitsev V.L., Kutish G.F., Rock D.L. The genome of camelpox virus. Virology. – 2002. – Р.1-9. doi: 10.1006/viro.2001.1343.

6. Gubser C., Smith G.L. The sequence of camelpox virus shows it is most closely related to variola virus, the cause of smallpox. J GenVirol. – 2002. – Р. 855-872.

7. Leese S. Two diseases of young camels. J Trop Vet Sci,1989. –Р. 1-4.

8. Борисович Ю. Ф. и Орехов М. Д. Оспа верблюдов. Библ. 12 назв. – Ветеринария. – 1966.

9. – № 3.

10. Wernery U., Kaaden O.R. Infectious diseases in camelids. Berlin: Blackwell. Camelpox. – 2002. – Р. 176-185.

11. Bett B., Jost C., Allport R., Mariner J. Using participatory epidemiological techniques to estimate the relative incidence and impact on livelihoods of livestock diseases amongst nomadic pastoralists in Turkana South District, Kenya. Prev Vet Med. – 2009. – Р. 194-203. doi: 10.1016/j.prevetmed.2009.05.001.

12. Bhanuprakash V., Balamurugan V., Hosamani M., Venkatesan G., Chauhan B., Srinivasan V.A., Chauhan R.S., Pathak K.M., Singh R.K. Isolation and characterization of Indian isolates of Camelpox viruses. Trop Anim Health Prod. – 2010. – Р.1271-1275. doi: 10.1007/s11250-010-9560-z.

13. Chauhan R.S., Kaushik R.K. Isolation of camelpox virus in India. Brit Vet J. – 1987. – Р. 581-582. doi: 10.1016/0007-1935(87)90050-9.

14. Hafez S.M., Al-Sukayran A., Dela Cruz D., Mazloum K.S., Al-Bokmy A.M., Al-Mukayyel A., Amjad A.M. Development of a live cell culture camelpox vaccine. Vaccine. – 1992. – Р. 533-539. doi: 10.1016/0264-410X(92)90353-L.

15. Marodam V., Nagendrakumar S.B., Tanwar V.K., Thiagarajan D., Reddy G.S., Tanwar R.K., Srinivasan V.A. Isolation and identification of camelpox virus. Ind J Anim Sci. – 2006. – Р. 326-327.

16. Renner-Muller IC, Meyer H, Munz E. Characterization of camelpoxvirus isolates from Africa and Asia. Vet Microbiol. – 1995. – Р.371–381. doi:10.1016/0378-1135(94)00143-K.

17. Al-Ziabi O., Nishikawa H., Meyer H. The first outbreak of camelpox in Syria. J Vet Med Sci. – 2007. – Р. 541-543. doi: 10.1292/jvms.69.541.

18. Vinayagamurthy, Balamurugan & Venkatesan, Gnanavel & Veerakyathappa, Bhanuprakash & Singh, Raj. Camelpox, an emerging orthopox viral disease. Indian Journal of Virology (2013).

19. Nothelfer H.B., Wernery U., Czerny C.P. Camelpox: antigen detection within skin lesions-immunohistochemistry as a simple method of etiological diagnosis. J Cam Prac Res. – 1995. – Р. 119–121.

20. Ramyar H, Hessami M. Isolation, cultivation and characterisation of camelpox virus. Zentralbl Veterinarmed B. 1972;19:182–189. doi: 10.1111/j.1439-0450.1972.tb00393.x.

21. Khalafalla A.I., Ali Y.H. Observations on risk factors associated with some camel viral diseases of camels in Sudan. In: Proceedings of the 12th international conference of the Association of Institutions of Tropical Veterinary Medicine. Montpellier, France. – 2007. – Р. 101-105.

22. Wernery U., Meyer H., Pfeffer M. Camelpox in the United Arab Emirates and its prevention. J Cam Pract Res. – 1997. – Р. 135-139.

23. Wernery U., Kaaden O.R., Ali M. Orthopox virus infections in dromedary camels in United Arab Emirates (UAE) during winter season. J Cam Pract Res. – 1997. – Р.51-55.

24. Davies F.G., Mungai J.N., Shaw T. Characteristics of a Kenyan camelpox virus. J Hyg. – 1975. – Р.381–385. doi: 10.1017/S002217240002444X.

25. Jezek Z., Kriz B., Rothbauer V. Camelpox and its risk to the human population. J Hyg Epidemiol Microbiol Immunol. – 1983. – Р.29-42.

26. Kriz B. A study of camelpox in Somalia. J Comp Pathol. –1982. – Р.1-8. doi: 10.1016/0021-9975(82)90037-8.

27. Bera B.C., Shanmugasundaram K., Barua S., Venkatesan G., Virmani N., Riyesh T., Gulati B.R., Bhanuprakash V., Vaid R.K., Kakker N.K., Malik P., Bansal M., Gadvi S., Singh R.V., Yadav V., Nagarajan G., Balamurugan V., Hosamani M., Pathak K.M., Singh R.K. Zoonotic cases of camelpox infection in India. Vet Microbiol. – 2011. – Р. 29-38. doi: 10.1016/j.vetmic.2011.04.010.

28. Coetzer J.A.W., Coetzer J.A.W, Tustin R.C. Infectious diseases of livestock. Southern Africa: Oxford University Press. – 2004. – Р.1265-1267.

29. Marennikova S.S. The results of examinations of wildlife monkeys for the presence of antibodies and viruses of the pox group. Voprosy Virusolgii. – 1975. – Р.321-326.

30. Azwai S.M., Carter S.D., Woldehiwet Z., Wernery U. Serology of Orthopoxvirus cameli infection in dromedary camels: analysis by ELISA and western blotting. Comp Immunol Microbiol Infect Dis. – 1996. – Р. 65–78. doi:10.1016/0147-9571(95)00023-2.

31. Pfeffer M., Neubauer H., Wernery U., Kaaden O.R., Meyer H. Fatal form of camelpox virus infection. Vet J. – 1998. – Р.107–109. doi: 10.1016/S1090-0233(98)80045-2.

32. Erster O. et al. “First Diagnosed Case of Camelpox Virus in Israel.” Viruses 10 (2018)

33. Pfeffer M., Wernery U., Kaaden O.R., Meyer H. Diagnostic procedures for poxvirus infections in camelids. J Cam Prac Res. – 1998. – Р.189-195.

34. Boulter E.A., Zwartouw H.T., Titmuss D.H., Maber H.B. The nature of the immune state produced by inactivated vaccinia virus in rabbits. Am J Epidemol. – 1971. – Р.612-620.

35. Yousif A.A., Al-Naeem A.A., Al-Ali M.A. A three-minute nonenzymatic extraction method for isolating PCR-quality camelpox virus DNA from skin. J Virol Methods. – 2010. – Р. 138-142. doi: 10.1016/j.jviromet.2010.07.013.

36. Smee D.F. Progress in the discovery of compounds inhibiting orthopoxviruses in animal models. Antiviral Chem Chemother. – 2008. – Р.115-124.

37. Snoeck R., Andrei G., De Clercq E. Therapy of poxvirus infections. In: Mercer A.A., Schmidt A., Weber O. Poxviruses. Basel: Birkhauser. – 2007. – Р. 375-395.

38. De Clercq E., Sakuma T., Baba M., Pauwels R., Balzarini J., Rosenberg I., Holy A. Antiviral activity of phosphonylmethoxyalkyl derivatives of purine and pyrimidine. Antiviral Res. – 1987. – Р.261-272. doi: 10.1016/S0166-3542(87)80004-9.

39. Kern E.R., Hartline C., Harden E., Keith K., Rodriguez N., Beadle J.R., Hostetler K.Y. Enhanced inhibition of orthopoxvirus replication in vitro by alkoxyalkyl esters of cidofovir and cyclic cidofovir. Antimicrob Agents Chemother. – 2002. – Р.991-995. doi: 10.1128/AAC.46.4.991-995.2002.

40. Yang G., Pevear D.C., Davies M.H., Collett M.S., Bailey T., Rippen S., Barone L., Burns C., Rhodes G., Tohan S., Huggins J.W., Baker R.O., Buller R.L., Touchette E., Waller K., Schriewer J., Neyts J., DeClercq E., Jones K., Hruby D., Jordan R. An orally bioavailable anti poxvirus compound (ST-246) inhibits extracellular virus formation and protects mice from lethal orthopoxvirus challenge. J Virol. – 2005. – Р. 13139-13149. doi: 10.1128/JVI.79.20.13139-13149.2005.

41. Andrei G., Gammon D.B., Fiten P., De Clercq E., Opdenakker G., Snoeck R., Evans D.H. Cidofovir resistance in vaccinia virus is linked to diminished virulence in mice. J Virol. – 2006. – Р.9391-9401. doi: 10.1128/JVI.00605-06.

42. Duraffour S., Andrei G., Snoeck R. Tecovirimat, a p37 envelope protein inhibitor for the treatment of smallpox infection. IDrugs. – 2010. – Р.181-191.

43. Borisovich Y.F. Camelpox. (Little-known contagious diseases of animals) etd by F. M. Orlov. Izdatel’stvo Kolos, USSR, 2nd edn., 32–42 (Ru) Vet Bull. – 1973. – 139 р.

44. Wernery U., Zachariah R. Experimental camelpox infection in vaccinated and unvaccinated dromedaries. Zentralbl Veterinarmed B. – 1999. – Р.131-136.

45. Nguyen B.V., Guerre L., Saint-Martin G. Preliminary study of the safety and immunogenicity of the attenuated VD47/25 strain of camelpox virus. Rev Elev Med Vet Pays Trop. – 1996. – Р.189-194.

46. El Harrak M., Loutfi C. La variole du dromadaire chez le jeune au Maroc. Isolement et identification du virus. Mise au point du vaccin et application à la prophylaxie. Revue d’élevage et de médecine vétérinaire des pays tropicaux. – 2000. – Р.165-167.

47. Булатов Е. А., Мамадалиев С. М., Мамбеталиев М., Битов Н. Т. О циркуляции вируса оспы верблюдов в Мангыстауской области Республики Казахстан в скрытой форме //Актуальные вопросы ветеринарной биологии №3 (7). – 2010. – С.10-12.

48. Zhugunissov K, Kilibayev S, Mambetaliyev M, Zakarya K, Kassenov M, Abduraimov Y, Bulatov Y, Azanbekova M, Absatova Z, Abeuov K, Nurgaziev R, Renukaradhya GJ and Tabynov K (2021) Development and Evaluation of a Live Attenuated Egg-Based Camelpox Vaccine. Front. Vet. Sci. 8:721023. doi: 10.3389/fvets.2021.721023

49. Мамбеталиев М., Булатов Е.А., Килибаев С.С., Жугунисов К.Д. Биологические характеристики вируса оспы верблюдов и профилактика / Монография // ТОО «Асыл кітап». – 2021. – 216 с. ISBN 978–601–7667–31–3