ҚАЗАҚСТАНДА КЕҢ ТАРАЛҒАН АУРУЛАРҒА АС БҰРШАҚТЫҢ ЖАҢА СОРТТАР МЕН СОРТҮЛГІЛЕРДІҢ ФИТОПАТОЛОГИЯЛЫҚ СКРИНИНГІ

Мәдени өсімдіктерді өсіру алаңдарды кеңейту және ауыл шаруашылығы кәсіпорындарының табыстылығын арттыру стратегиясы шеңберінде майлы дақылдар, мәдени сояны қоса алғанда, елдегі аграрлық секторды дамыту үшін перспективалы бағыттардың бірі. Қазақстан мәдени сояны өндіретін үздік 20 елдің қатарына кіреді. Алайда, соя дақылдарына айтарлықтай зиян бірінші кезекте – саңырауқұлақ ауруларының қоздырғыштары. Әр түрлі бағалаулар бойынша, аурулардан соя өнімінің зардабы – 20-50% жетуі мүмкін. Бұл мақалада Жамбыл облысының құрғақ тау бөктеріндегі агроклиматтық аймақта сояның әлемдік коллекциясының тұрақтылығын зерттеудің далалық эксперименттері көрсетілген. Зерттеу үшін Шығыс Еуропадан, Батыс Еуропадан, Солтүстік Америкадан, Шығыс Азиядан және Қазақстаннан 276 сортүлгі қолданылды. Әлемнің 25 елінен келген сояның әртүрлі патогендерге далалық төзімділігі бойынша әлемдік коллекциясының скринингі негізінде 197 – Cercospora sojina, 260 – Septoria glycines, 76 – Pseudomonas solanacearum, және 174 – Peronospora manchurica қоздырғышына төзімділігі бар сояның көзі анықталды. Зерттелген үлгілердің ішінде барлық патогендерге жоғары төзімділік дәрежесін көрсететін әртүрлі шығу тегі бар сояның 24 сорт үлгілері анықталды, бұл осы экспериментте далалық скринингтен өткендер санының тек 8,79% құрайды.

1. Мауи А.А., Илюхин Г.П., Ануарова Л.Е. Болезни сои в Казахстане. Алматы. – 2018. – 172 с.

2. Дидоренко С.В. Достижения селекционных работ по сое в Казахстане // Вестник сельскохозяйственной науки Казахстана. - 2014. - N 1. - С.22-27.

3. Makulbekova A., Iskakov A., Kulkarni K.P., Song J.T., Lee J.D. Current status of future prospects of soybean production in Kazakhstan // Plant Breeding and Biotechnology - 2017. - Vol.5. - P.55-66. DOI:10.9787/PBB.2017.5.2.055.

4. Hartman G. L., West E. D., Herman T. K. Crops that feed the World 2. Soybean-worldwide production, use, and constraints caused by pathogens and pests // Food Security. – 2011. – Vol. 3. (1). – P.5-17.

5. Dean R., Van Kan J. A., Pretorius Z. A., Hammond Kosack K. E., Di Pietro A., Spanu P. D., Foster G.D. The Top 10 fungal pathogens in molecular plant pathology // Molecular plant pathology. – 2012. - Vol. 13. (4). – P.414-430.

6. Savary S., Willocquet L., Pethybridge S. J., Esker P., McRoberts N., Nelson A. The global burden of pathogens and pests on major food crops // Nature ecology & evolution. – 2019. – Vol. 3. – P.430-439.

7. Баранов В. Ф., Махонин В. Л. О биологической защите агрофитоценозов сои от вредных организмов // Масличные культуры. – 2014. – Вып. 1 (157-158). – С.152-164.

8. Delaney M., ArchMiller A. A., Delaney D. P., Wilson A. E., Sikora E. J. Effectiveness of fungicide on soybean rust in the southeastern United States: a meta-analysis // Sustainability. – 2018. – Vol.10. (6). – P.1784.

9. Zatybekov A., Abugalieva S., Didorenko S., Rsaliyev A., Turuspekov Y. GWAS of a soybean breeding collection from South East and South Kazakhstan for resistance to fungal diseases. // Vavilov Journal of Genetics and Breeding. – 2018. – Vol.22(5). – P.536-543.

10. Дидоренко С.В., Сагитов А.О., Кудайбергенов М.С. Основные заболевания на посевах сои и методы борьбы с ними. //Агроалем. – 2014. – №8(61). – C.42-46.

11. Cortes L.T., Zhang Z., Yu J. Status and prospects of genome‐wide association studies in plants // Plant genome. – 2021. – Vol.14, No.1: e20077. https://doi.org/10.1002/tpg2.20077.

12. Korte A., Farlow A. The advantages and limitations of trait analysis with GWAS: a review // Plant Methods. – 2013. – Vol.9, No.1. – P.29. doi:10.1186/1746-4811-9-29.

13. Абугалиева С.И. Генетическое разнообразие сои (Glycine max (L.) Merrill) // Биотехнология. Теория и практика. – 2013. – №4. – С.13-19. http://dx.doi.org/10.11134/btp.4.2013.2

14. Туруспеков Е.К. Состояние и перспективы развития молекулярной генетики ячменя в Казахстане // Вестник КазНУ. Серия биологическая. – 2010. - №3(45). – С. 90-96.

15. Билай В.И. Фузарии (Биология и систематика). – Киев: Изд-во АН УССР, 1977. – 442 с.

16. Seifert K., Morgan-Jones G., Gams W., Kendrick B. The genera of Hyphomycetes. // CBS Biodiversity Series. – 2011. – Vol. 9. – P. 1-997.

17. Basu P.K., Butler G. Assessment of brown spot (Septoria glycines) alone and in combination with bacterial blight (Pseudomonas syringae pv. Glycinea) on soybeans in a short-season area // Canadian Journal of Plant pathology. – 1988. – Vol.10. – P.78-82.

18. Horsfall J.G., Barratt, R.W. An improved grading system for measuring plant diseases // Phytopathology. – 1945. – Vol. 35. – P.655.

19. Sinclair J.B. Compendium of Soybean Diseases. – Saint Paul: American Phytopathological Society Press. – 1982. – 104 p.

20. Madden L.V., Hughes G., van den Bosch F. The study of plant disease epidemics. // Phytopathology. – 2007. – Vol. 90. – P. 576–594.

21. Затыбеков А.К. Оценка генетического разнообразия сои для повышения устойчивости к наиболее опасным грибковым болезням в условиях юго-востока Казахстана: Диссертация на соискание степени доктора философии (PhD): 6D081100 // Затыбеков А.К. – Алматы, 2019. – 156 с.