АРПА СОРТ-ҮЛГІЛЕРІНІҢ НЕГІЗГІ САҢЫРАУҚҰЛАҚ АУРУЛАРЫНА ТӨЗІМДІЛІГІ

Арпа дүние жүзіндегі ең кең тараған дәнді-дақылдардың бірі болып табылады, ал Қазақстан аумағында күрделі климаттық жағдайға талғамы аз болғандықтан бұл дақылдың ауылшаруашылық маңызы зор. Ауыл шаруашылығындағы болашағы зор бағыттардың бірі саңырауқұлақ ауруларына төзімді сорт-үлгілерін анықтау. Арпаның ауруға төзімді сорттарын пайдаланудағы негізгі аспект химиялық өңдеуден ішінара немесе толық бас тарту есебінен өнім сапасын жақсарту болып табылады. Қазақ егіншілік және өсімдік шаруашылығы ғылыми-зерттеу институтының тәжірибелік алқабында 2021-2022 жылдары отандық күздік және жаздық арпаның 46 сорт-үлгілерінің Қазақстанда жиі кездесетін саңырауқұлақ ауруларына (теңбіл дақ, қара-қоңыр дақ, ринхоспориоз және ақ ұнтақ) төзімділігіне танаптық баға берілді. Фитопатологиялық бағалау нәтижелері бойынша арпа сорт-үлгілері арасынан негізгі саңырауқұлақ ауруларына төзімділік көздері сұрыпталды. Бірнеше саңырауқұлақ ауруларына төзімді күздік және жаздық арпаның 7 сорты табылды. Бір және екі немесе одан да көп қоздырғыштарға төзімді болып табылған арпа сорттары мен үлгілері ауруларға төзімді арпа сорттарды шығару үшін селекциялық бағдарламаларда мақсатты түрде пайдаланылуы мүмкін.

1. Репко Н.В., Подоляк К.В., Смирнова Е.В., Острожная Ю.В. Статистические исследования мирового производства зерна ячменя // Научный журнал КубГАУ. – 2015. – 106(02). – С.1-9.

2. Площади ячменя в Казахстане увеличили на 187 тыс. га [Электрон.ресурс]. - URL: https://eldala.kz/novosti/zerno/9728-ploshchadi-yachmenya-v-kazahstane-uvelichili-na-187-tys-ga

3. (дата обращения 13 июня 2022 г).

4. Чудинов В.А. Приоритетные направления и результаты селекции ярового ячменя на Карабалыкской СХОС ЧудиновВ.А. – URL: https://agrobilim.kz/articles_item/prioritetnie-napravlenija-i-rezultati-selektsii-jarovogo-jachmenja-na-karabalikskoy-shos? (дата обращения 13 ноября 2019 г).

5. Сариев Б.С., Перуанский Ю.В. Теоретические и прикладные аспекты селекции ячменя в Казахстане. – Алматы. – 2002. – 115 с.

6. Искаков А.Р., Орозалиева Ж., Мукашев А. Использование гаплоидии в селекции ячменя. Особенности получения гаплоидов ячменя с помощью гаплопродюссера Hordeum bulbosum L. // Вестник сельскохозяйственной науки Казахстана. – 1996. №7. – С.28-31.

7. Уразалиев Р.А., Алимгазинова Б.Ш., Кененбаев С.Б., Есимбекова М.А., Мукин К.Б. Второй Национальный отчет о состоянии генетических ресурсов для продовольствия и сельского хозяйства в Казахстане. – Алматы: – «Асыл Кiтап». – 2007. – 106 с.

8. Савин Т.В., Абугалиева А.И., Чакмак И., Савин Э.В. Характеристика сортовых ресурсов ячменя по содержанию Fe в зерне // Труды по прикладной ботанике, генетике и селекции. – 2013. –Т.171. – С.81-85.

9. Turuspekov Y., Mano Y., Honda I., Kawada N., Watanabe Y., Komatsuda T. Identification and mapping of cleistogamy genes in barley // Theoretical and Applied Genetics. 2004. – V.109. – P.480-487.

10. Койшибаев М. Болезни зерновых культур. – «Алматы: Бастау». – 2002. – 368 с.

11. McLean M., Howlett B., Hollaway G. Epidemiology and control of spot form of net blotch (Pyrenophora teres f. maculata) of barley: A review // Crop Pasture Sci. – 2009. – Vol. 60. – P. 303–315.

12. Liu Z., Ellwood S.R., Oliver R.P., Friesen T.L. Pyrenophora teres: Profile of an increasingly damaging barley pathogen // Mol. Plant Pathol. – 2011. – Vol.12. – P. 1–19.

13. Akhavan A., Turkington T.K., Askarian H., Tekauz A., Xi K., Tucker J.R., Kutcher H.R., Strelkov S.E. Virulence of Pyrenophora teres populations in western Canada // Can. J. Plant Pathol. – 2016. – Vol. 38. – P. 183–196.

14. Avrova A., Knogge W. Rhynchosporium commune: A persistent threat to barley cultivation // Mol. Plant Pathol. – 2012. – Vol.13. – P. 986–997.

15. Shipton W., Boyd W., Ali S. Scald of barley. // Rev. Plant Pathol. – 1974. – Vol.53. – P. 839–861.

16. McDonald B.A., Zhan J., Burdon J.J. Genetic structure of Rhynchosporium secalis in Australia // Phytopathology. – 1999. – Vol. 89. – P. 639–645.

17. Bouajila A., Abang M.M., Haouas S., Udupa S., Rezgui S., Baum M., Yahyaoui A. Genetic diversity of Rhynchosporium secalis in Tunisia as revealed by pathotype, AFLP, and microsatellite analyses // Mycopathologia. – 2007. – Vol. 163. – P. 281–294.

18. Stefansson T.S., Willi Y., Croll D., McDonald B.A. An assay for quantitative virulence in Rhynchosporium commune reveals an association between effector genotype and virulence // Plant Pathol. – 2014. – Vol. 63. – P.405–414.

19. Azamparsa M.R., Karakaya A. Determination of the pathotypes of Rhynchosporium commune (Zaffarona, McDonald & Linde) in some regions of Turkey. // Bitki Koruma Bülteni (Plant Prot. Bull.). – 2020. – Vol. 60. – P. 5–14.

20. Kumar J., Schäfer P., Hückelhoven R., Langen G., Baltruschat H., Stein E., Nagarajan S., Kogel K.H. Bipolaris sorokiniana, a cereal pathogen of global concern: Cytological and molecular approaches towards better control // Mol. Plant Pathol. – 2002. – Vol.3. – P. 185–195.

21. Acharya K., Dutta A.K., Pradhan P. ‘Bipolaris sorokiniana’ (Sacc.) Shoem.: The most destructive wheat fungal pathogen in the warmer areas // Aust. J. Crop Sci. – 2011. – Vol.5. – P. 1064.

22. Gupta P., Chand R., Vasistha N., Pandey S., Kumar U., Mishra V., Joshi A. Spot blotch disease of wheat: The current status of research on genetics and breeding // Plant Pathol. – 2018. – Vol.67. – P. 508–531.

23. Sharma R., Duveiller E. Advancement toward new spot blotch resistant wheats in South Asia // Crop Sci. – 2007. – Vol.47. – P. 961–968.

24. Jørgensen J.H., Wolfe M. Genetics of powdery mildew resistance in barley // Crit. Rev. Plant Sci. – 1994. – Vol.13. – P. 97–119. 16.

25. Dreiseitl A., Kosman E. Virulence phenotypes of Blumeria graminis f. sp. hordei in South Africa // Eur. J. Plant Pathol. – 2013. – Vol.136. – P.113–121.

26. Limpert E. Barley mildew in Europe: Evidence of wind-dispersal of the pathogen and its implications for improved use of host resistance and of fungicides for mildew control // Integrated Control of Cereal Mildews: Monitoring the Pathogen. – 1987. – Р.31–33.

27. Conry M., Dunne B. Influence of number and timing of fungicide applications on the yield and quality of early and later-sown spring malting barley grown in the south-east of Ireland. // J. Agric. Sci. – 2001. – Vol. 136. – P.159–167.

28. Zhang Z., Henderson C., Perfect E., Carver T., Thomas B., Skamnioti P., Gurr S. Of genes and genomes, needles and haystacks: Blumeria graminis and functionality // Mol. Plant Pathol. – 2005. – Vol. 6. – P. 561–575.

29. Рсалиев А.С., Чудинов В.А., Амирханова Н.Т. Устойчивость селекционных материалов ячменя Карабалыкской сельскохозяйственной опытной станции к сетчатой пятнистости и мучнистой росе // Доклады НАН РК. – 2016. - №4. – С.79-87.

30. Рсалиев А.С., Амирханова Н.Т., Пахратдинова Ж.У. Внутривидовая дифференциация популяций Рyrenophora teres в Казахстане и Омской области России // Микология и фитопатология. – 2018. – Т.52. Вып.1. – С.55-65.

31. Rsaliyev A., Pahratdinova Zh., Rsaliyev Sh. Characterizing the pathotype structure of barley powdery mildew and effectiveness of resistance genes to this pathogen in Kazakhstan // BMC Plant biology. – 2017. – Vol.17. – Р.39-49.

32. Turuspekov Y., Rsaliyev A., Chudinov V., Sarbayev A., Abugalieva S. Identification of QTLs associated with spot blotch resistance of barley // The 3d International Conference “Plant Genetics, Genomics, Bioinformatics and Biotechnology” PlantGen 2015 Abstract book. Новосибирск, ИЦиГ СО РАН. – С.59-60.

33. Лоскутов И.Г., Ковалева О.Н., Блинова Е.В. Методические указания по изучению мировой коллекции ячменя и овса // СПб.: ВИР. – 2012. – 63 с.

34. Zadoks J.C., Chang T.T., Konzak C.F. A decimal code for the growth stages of cereals // Weed Res. – 1974. – Vol.14. – Р. 415–421.

35. Афанасенко О.С. Методическое указания по диагностике и методам полевой оценки устойчивости ячменя к возбудителям пятнистостей листьев. Л.: ВИЗР. – 1987. – 20 с.

36. Saari E.E., Prescott J.M. A scale for appraising the foliar intensity of wheat disease //Plant disease reporter. – 1975. – Vol. 59. – № 5. – P. 377-380.

37. James W.C. A manual of disease assessment keys for plant diseases. // Can. Dep. Agric. Publ. – 1971. – No. 1458. – 88 pp.

38. Turuspekov Y., Ormanbekova D., Rsaliev A., Abugalieva S. Genome-wide association study on stem rust resistance in Kazakh spring barley lines // BMC Plant Biology. – 2016. – Vol.16. – P.13-21.

39. Рсалиев А.С., Амирханова Н.Т. Теңбіл дақ және ақ ұнтақ ауруларына арпаның төзімділік көздерін табу // Ізденістер, нәтижелер. – 2016. - №3. – С.199-205.

40. Genievskaya Y., Turuspekov Y., Rsaliyev A., Abugalieva S. Genome-wide association mapping for resistance to leaf, stem, and yellow rusts of bread wheat in conditions of South Kazakhstan // Peer J. – 2020. – Vol. 8. DOI 10.7717/peerj.9820.

41. Genievskaya Y., Abugalieva S., Rsaliyev A., Yskakova G., Turuspekov Y. QTL Mapping for Seedling and Adult Plant Resistance to Leaf and Stem Rusts in Pamyati Azieva × Paragon Mapping Population of Bread Wheat // Agronomy. – 2020. – Vol. 10. – P. 1-18.