ФАКУЛЬТАТИВТІ ЖӘНЕ КҮЗДІК БИДАЙ ЖАҢА СОРТҮЛГІЛЕРІНІҢ АГРОНОМИЯЛЫҚ ЖӘНЕ ИММУНОЛОГИЯЛЫҚ ҚАСИЕТТЕРІН ЗЕРТТЕУ

Бұл мақалада Халықаралық бидай мен жүгеріні жақсарту орталығынан (CIMMYT) алынған жартылай құрғақ орталарға ұсынылған факультативті және күздік бидай бақылау тәлімбағының (FAWWON-SA) 70 сортүлгінің құнды белгілерін зерттеу нәтижелері ұсынылған. Өсімдіктердің агрономиялық және иммунологиялық сипаттамаларын далалық жағдайда зерттеу селекцияда үлкен маңызға ие, өйткені ол ең жақсы генотиптерді тиімдірек таңдауға мүмкіндік береді, құнды белгілердің көздерін анықтайды сонымен қатар селекциялық жұмыстың дәлдігін арттырады. Нәтижелер көрсеткендей, 57 сортүлгінің қысқа төзімділігі жоғары, ал пісу күндері 242-ден 247 күн аралығында. 1000 дәннің салмағы 45,00-ден 97,33 граммға дейін ауытқыды, сонымен қатар ірі және толық болды. Тат ауруларының жасанды инфекциялық фонында 15 сортүлгі сабақ, жапырақ және сары татқа төзімді болды. Нәтижесінде бидай сортүлгілері агрономиялық және иммунологиялық белгілері бойынша топтастырылды. Қорытындылай келе зерттелген тәлімбақтың 41 сортүлгісі іріктеліп, селекцияда донор ретінде ұсынылды.

1. Abugalieva A., Peña-Bautista R.J. Grain quality of spring and winter wheat of Kazakhstan // The Asian and Australasian Journal of Plant Science and Biotechnology. – 2010. – Vol. 4(1). – P. 87-90.

2. Karatayev M. et al. Monitoring climate change, drought conditions and wheat production in Eurasia: the case study of Kazakhstan // Heliyon. – 2022. – Vol. 8 (1). – 08660 р. https://doi.org/10.1016/j.heliyon

3. Koishibaev M. Diseases of grain crops. – Almaty. Bastau. – 2002. – 366 p. (In Russian)

4. Koishybaev M. The risk of spreading brown, stem and yellow rust on grain crops. – Atlas of natural and man-made hazards and emergency risks in the Republic of Kazakhstan. – Almaty. – 2010. – P. 206-208. (In Russian)

5. Koishybaev M. Monitoring and prognosis of the development of especially dangerous diseases in Kazakhstan. Materials of the Third All-Russian Congress on Plant Protection. – St. Petersburg. – 2014. – P. 242-245. (In Russian)

6. Koishibaev M. Wheat diseases. – Ankara. FAO. – 2018. – 365 p. (In Russian)

7. Rsaliyev Sh., Tileubayeva Zh., Agabaeva A., Rsaliyev A. Virulence of wheat leaf, stem and yellow rust pathotypes in Kazakhstan // The Asian and Australasian Journal of Plant Science and Biotechnology. – 2010. – Vol. 4 (1). – P. 71-76.

8. Kokhmetova A., Morgunov A., Rsaliyev Sh., Rsaliyev A., Yssenvekova G., Typina L. Wheat germplasm screening for stem rust resistance using conventional and molecular techniques // Czech journal of genetics and plant breeding. – 2011. – Vol. 47. – P. 146-154.

9. Rsaliyev A., Yskakova G., Maulenbay A., Zakarya K., Rsaliyev S. Virulence and race structure of Puccinia graminis f. sp.tritici in Kazakhstan // Plant Protection Science. – 2020. – Vol. 56 (4). – P. 275-284. doi: 10.17221/85/2020-PPS

10. Ziyaev Z., Sharma R., Nazari K., Morgounov A., Amanov A.,Ziyadullaev Z., Khalikulov Z., Alikulov S. Improving wheat stripe rust resistance in Central Asia and the Caucasus // Euphytica. – 2011. – Vol.179. – P.197-207. https://doi.org/10.1007/s10681-010-0305-x

11. Sharma R., S. Rajaram, Alikulov S., Ziyaev Z., Hazratkulova S., Khodarahami M., Nazeri S., Belen S., Khalikulov Z., Mosaad M., Kaya Y., Keser M., Eshonova Z., Kokhmetova A., Ahmedov M., Jalal Kamali M., Morgounov A. Improved winter wheat genotypes for Central and West Asia //Euphytica. – 2013. – Vol. 190 (1). – P. 19-31.

12. Kokhmetova A., Kremneva O., Volkova G., Atishova M., Sapakhova Z. Evaluation of wheat cultivars growing in Kazakhstan and Russia for resistance to tan spot // Journal of Plant Pathology. – 2017. – Vol. 99 (1). – Р. 161-167.

13. Rsaliev A., Rsaliev Sh. Wheat resistance to diseases. – Almaty: Asyl kitap. 2020. – 381 p.

14. Rsaliev Sh., Tileubaeva Zh., Rsaliev A., Agabaeva A. Methods for identifying valuable varieties of grain crops among introduced breeding materials // Methodological recommendation. - Guards, 2004. - 15 p. – Inv. № 828. Sørensen C., Thach T., Hovmøller M. Evaluation of Spray and Point Inoculation Methods for the Phenotyping of Puccinia striiformis on Wheat // Plant disease. – 2016. – Vol. 100 (6). – P. 1064-1070. https://doi.org/10.1094/PDIS-12-15-1477-RE

15. Sørensen C., Thach T., Hovmøller M. Evaluation of Spray and Point Inoculation Methods for the Phenotyping of Puccinia striiformis on Wheat // Plant disease. – 2016. – Vol.100(6). – P.1064-1070. https://doi.org/10.1094/PDIS-12-15-1477-RE

16. Geshele E.E. Methods of infection of plants and accounting for its results in breeding // Fundamentals of phytopathological assessment in plant breeding. – Moscow: Kolos. – 1978. – P. 129-159. (In Russian)

17. Method of state variety testing of agricultural crops release of the second grain, cereals, legumes, corn and fodder crops. – Moscow. – 1989. – 194 p. (In Russian)

18. GOST 10842-89 (Cereals, pulses and oilseeds. Method for determination of 1000 kernels or seeds weight)

19. Stakman E.C. Stewart D.M., Loegering W.Q. Identification of physiologic races of Puccinia graminis var. tritici // U.S. Agric. Res. Serv. – 1962. – Vol. 617. – P. 1-53.

20. Mains E.B., Jackson H.S. Physiologic specialization in the leaf rust of wheat Puccinia triticiana Erikss // Phytopathology. – 1926. – Vol. 16 (2). – P. 89-120.

21. Gassner G., Straib W. Experimentelle Untersuchungen uber das Verhaltender Weizensorten gegen Puccinia glumarum // Phytopathology – 1929. – Vol. 1 (3). – P. 215-275.

22. Roelfs A., Singh R., Saari E.E. Rust diseases of wheat: concepts and methods of disease management // CIMMYT. – Mexico. – 1992. – 45 p.

23. Peterson R.F., Campbell A.B., Hannah A.E. A diagrammatic scale for estimating rust intensity on leaves and stems of cereals // Canad. J. Res. – 1948. – Vol. 26. – P. 496-500.

24. Wilcoxson R.D., Skovmand B., Atif A.H. Evaluation of wheat cultivars for ability to retard development of stem rust // Annual Applied Biology. – 1975. – Р. 275-281.

25. Rsaliev A., Savin T., Maulenbai A., Skakovoy G. Stability of the SIMMIT spring soft wheat line to stem and leaf rust // Bulletin of the Korkyt Ata Kyzylorda University, series of Agricultural Sciences. – 2022. – Vol. 2. – P. 69-79. (In Russian)

26. Seeds of innovation: The Strategy of the Summit to Combat Poverty and Hunger by 2020 // SIMMIT (International Center for the Improvement of Corn and Wheat). – Mexico City: SIMMIT. – 2003. – 71 p. (In Russian)